گزارشی از ظرفیت‌های مغفول اشتغال در سیستان و بلوچستان: هنرهای باورنشده زنان حاشیه‌نشین
فرزانه قبادی

شب یله شده بر روستای کوچک جموکان، سکوت به باد مجال می‌دهد تا لای دیوارهای حصیری کپرها زوزه بکشد. لامپ‌های کم‌جان نور قرمز رنگش را تابیده به کپر کوچک ناز بی‌بی، مرد بلوچ زیر نور کم‌جان لامپ‌ها مشغول به هم بافتن حصیر است. انگشت‌هایش با حصیر غریبگی نمی‌کنند. انگار لیف‌های داز (نخل وحشی) بخشی از دست‌هایش باشند، با مهارت خاصی خشکی حصیر را تسلیم قدرت انگشتانش کرده، بحث خشکسالی و سخت شدن زندگی در جمع مهمانان بالا گرفته، جوان چشم به حصیرهایی که به سرعت به هم بافته می‌شوند دوخته و در سکوت کوتاهی که در جمع ایجاد می‌شود، بی‌آنکه سرش را بلند کند، می‌گوید: «شما سر جاده داد بزن صنعتگر! همه برمی‌گردن، اینجا همه صنعتگرن، اما کو کار؟» خشکسالی خزیده زیر پوست شهرها و روستاهای بلوچستان، آدم‌ها هر روز بیشتر از قبل از گذران زندگی از طریق دامداری و کشاورزی ناامید می‌شوند.

اگر قرار است کوچ را جزو گزینه‌های‌شان نداشته باشند، باید به فکر جایگزینی باشند برای امرار معاش، چه گزینه‌ای بهتر از هنری که همیشه همراه‌شان است و هزینه‌ای هم برای‌شان ندارد. شاخه‌های داز را به هم می‌بافند و برای زندگی‌شان ابزار و وسایل کاربردی تولید می‌کنند. زنان‌شان هم تا چشم‌شان یاری می‌کند سوزن را به بدیع‌ترین شکل روی پارچه می‌رقصانند و با سوزن‌دوزی‌های‌شان چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کنند. اما تنها تسلط به این هنر کافی نیست، آشنایی با بازار، شناخت سلیقه مخاطبان و بسیاری موارد دیگر لازم است تا آنها بتوانند محصولات‌شان را به بازارهای شهر برسانند و روی هنرشان برای امرار معاش حساب باز کنند.

یکی از نهادهایی که قدم‌های نخست را برای توسعه کارآفرینی در منطقه سرباز و قصر قند در منطقه بلوچستان برداشته، جمعیت امام علی(ع) است. متخصصین کارآفرینی این جمعیت در سفری که به شهرها و روستاهای بلوچستان داشتند ظرفیت‌های اشتغال و کارآفرینی این منطقه را مورد بررسی قرار دادند. این ظرفیت‌ها می‌تواند با برنامه‌ریزی تخصصی و حمایت شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران و پیگیری‌های دفتر نمایندگی جمعیت امام علی(ع) در منطقه قصرقند، سوزن‌دوزی، سفالگری، حصیربافی، تولید ترشی انبه، گردشگری و… را زمینه‌ساز کسب درآمد برای مردمی کند که کم‌آبی‌ها سرمایه‌ای برای‌شان باقی نگذاشته است.

زهرا رحیمی، مدیرعامل جمعیت امام علی(ع) در گفت‌وگو با «اعتماد» در مورد علت تمرکز و توجه این نهاد مردمی به موضوع کارآفرینی در فعالیت‌های خود می‌گوید: «ما اگر فعالیت‌هایی در حوزه کار‌آفرینی نداشته باشیم، زحمات‌مان در حوزه‌های دیگر هدر می‌رود و کمک‌های مستقیمی که به خانواد‌ه‌ها داریم، حالت صدقه پیدا می‌کند. به همین خاطر بیشتر از اینکه روی کمک مستقیم تاکید داشته باشیم، بر کارآفرینی تاکید داریم. به دلیل اینکه یکی از ابعاد مهم کارآفرینی یادگیری حرفه و مهارت است.»

رحیمی در خصوص اینکه کار‌آفرینی در مراکز این جمعیت بیشتر در چه رشته‌هایی صورت می‌گیرد هم می‌گوید: «سیاست ما این است که روی رشته‌هایی که افراد زمینه‌ای در آن دارند، سرمایه‌گذاری کنیم. به طور مثال در بلوچستان خانم‌ها سوزن‌دوزی بلدند، کاری که جمعیت انجام می‌دهد این است که طرح‌های جدیدی در اختیارشان بگذارد تا همان هنر را به شکلی که مورد پسند بازار باشد انجام دهند. و بعد از تولید هم زمینه فروش محصولات‌شان را فراهم می‌کنیم. در واقع کاری که جمعیت برای این افراد انجام می‌دهد، تسهیل‌گری و آموزش است. ما این مورد را آموزش می‌دهیم که چطور هنرشان را با نیاز و سلیقه بازار آداپته کنند و چطور محصول‌شان را در بازار ارایه کنند.»

علاوه بر مراکزی که با نام خانه ایرانی در حاشیه شهرهای مختلف زیر نظر جمعیت امام علی(ع) فعالیت می‌کنند، چند مرکز به طور مشخص در خصوص آموزش مهارت به زنان آسیب‌دیده حاشیه شهر فعال هستند، مدیرعامل جمعیت در این رابطه می‌گوید: «در تهران ٣ خانه ایرانی اشتغال فعالیت می‌کنند که به طور مشخص در زمینه آموزش اشتغال فعالیت می‌کنند، اما مراکز دیگر جمعیت که با نام خانه ایرانی در مناطق حاشیه‌ای تهران فعالیت می‌کنند، یک بخش برای موضوع اشتغال و کارآفرینی زنان مناطق در نظر می‌گیرند و در واقع آموزش کارآفرینی جزو فعالیت‌های اصلی مراکز ما تعریف شده است. اگر این فعالیت در کنار فعالیت‌های دیگر جمعیت قرار نگیرد می‌توان گفت یک حلقه مهم از روند امدادرسانی در جمعیت مفقود است. زمینه‌های اشتغال در خانه‌های ایرانی جمعیت مربوط به آموزش‌های خیاطی و آماده‌سازی و تولید مواد غذایی نیمه‌آماده، تولید مربا و ترشی و شیرینی‌جات، ساخت زیورآلات و محصولات چرم و بافتنی می‌شود. در شهرهای دیگر بسته به توانایی‌های خانم‌ها آموزش‌های قالیبافی و گلیم‌بافی و نقاشی روی پارچه را در خانه‌های ایرانی اجرا می‌کنیم. جمعیت بر تولید محصولات این خانم‌ها نظارت دارد و سعی می‌کند در تولید و فروش محصولات تسهیل‌گری کند و در فرایند فروش کمک‌شان کند.»

رحیمی در مورد تاثیر فعالیت‌های کارآفرینی در خانواده‌های آسیب‌دیده حاشیه شهر می‌گوید: «ما در خانواده‌ها با مادرانی مواجه هستیم که در کنار تمام مشکلاتی که دارند، بزرگ‌ترین مشکل خود را مساله اقتصادی می‌دانند، اما راهی برای حل این مساله‌شان ندارند. از طرفی تلنبار شدن مشکلات این مادران باعث می‌شود رفتار صحیحی هم با فرزندان‌شان نداشته باشند. و به شکل زنجیروار مسائلی پیش می‌آید که ما در حاشیه شهرها به کرات با آن روبه‌رو هستیم. اما وقتی خانمی راهی را پیدا می‌کند برای اینکه روی پای خود بایستد، هم اعتماد به نفس بیشتری پیدا می‌کند و هم به خودباوری می‌رسد. خودباوری و آموزشی که زنان حاشیه‌نشین در روند کار‌آفرینی به آن دست پیدا می‌کنند، باعث ارتقای توانایی آنان می‌شود و به آنها کمک می‌کند که بتوانند رفتار صحیحی با فرزندان‌شان و همین طور در اجتماع داشته باشند و در نتیجه مشکلات کمتری در خانواده و جامعه آسیب‌زای خود داشته باشند.»

نوزده سال از فعالیت جمعیت امام علی‌(ع) به عنوان نهادی دانشجویی مردمی می‌گذرد و این گروه سعی بر آن داشته تا علاوه بر امداد رسانی در مواقع بحرانی به حاشیه‌نشینان شهرهای مختلف کشور، برنامه‌های بلندمدتی هم در محلات آسیب دیده و معضل‌خیز داشته باشد. دو سال است که فعالیت دفتر نمایندگی این جمعیت در شهر قصرقند آغاز شده است و علاوه بر موضوع آموزش کودکان، تاکید این جمعیت بر بحث توانمند‌سازی زنان در منطقه سرباز و قصرقند است. زهرا رحیمی در مورد فعالیت و چشم‌انداز آینده‌ای که جمعیت امام علی(ع) در منطقه بلوچستان در زمینه اشتغال و کارآفرینی تصویر کرده است می‌گوید: «همیشه از ما می‌پرسند برگزاری طرح کوچه‌گردان عاشق در ماه رمضان چه فایده‌ای دارد؟

اینکه یک بسته آذوقه به خانواده‌ای محروم برسانید مشکل آنها را حل نمی‌کند. اما در منطقه بلوچستان و بسیاری مناطق دیگرفعالیت ما با همین طرح کوچه گردان عاشق آغاز شد. وقتی این طرح اجرا شد ما به شناختی از منطقه رسیدیم و بعد به طور متمرکز شروع به شناخت از این منطقه به خصوص بخش سرباز و قصرقند کردیم. در حال حاضر هم اقداماتی ابتدایی در زمینه کارآفرینی در این منطقه انجام داده‌ایم، اما در برنامه میان‌مدت و بلندمدتی که در این منطقه داریم به شکل جدی‌تری موضوع کارآفرینی را پیگیری می‌کنیم و در حال مطالعه و بررسی کارشناسانه ظرفیت‌های این
منطقه هستیم.»

حمیرا ریگی، فرماندار قصر‌قند در رابطه با اقداماتی که می‌شود در منطقه بلوچستان در زمینه کارآفرینی انجام داد به «اعتماد» می‌گوید: «سوزن‌دوزی در سیستان و بلوچستان معادل چاه‌های نفت خوزستان است، به شرط اینکه مدیریت خوبی برای تولید و عرضه آن وجود داشته باشد. در این منطقه اگر قرار به سرمایه‌گذاری برای موضوع کارآفرینی باشد، سوزن‌دوزی بهترین گزینه است چون همه خانم‌ها این هنر را بلدند. تعدادی از گروه‌ها از جمله جمعیت امام علی(ع) سوزن‌دوزی‌های خانم‌ها را در منطقه سرباز و قصر‌قند روی زیورآلات و لباس و کیف و کفش پیاده کرده‌اند که با برند «نورا» تولید می‌شود و هنر سنتی این منطقه را به‌روز‌رسانی کرده‌اند به شکلی که می‌شود در بازار آن را عرضه کرد. چند شرکت دیگر هم هستند که مشابه این فعالیت را دارند اما اینها کافی نیست و هنوز محصولات سوزن‌دوزی به شکل انبوه تولید نمی‌شود. تعداد کمی از صنعتگران با کمک این نهادها محصول تولید می‌کنند، این تعداد می‌تواند افزایش پیدا کند.» ریگی با اشاره به وجود واسطه‌ها در زمینه تولید و فروش صنایع‌دستی هم می‌گوید: «در حال حاضر یکی از مشکلات حوزه صنایع‌دستی وجود واسطه‌هاست. این موضوع مهم است که اگر سودی در فروش کالاها و محصولات هنری زنان وجود دارد به طور مستقیم به دست تولید‌کننده و صنعتگر برسد و واسطه‌ها بیشتر از صنعتگران منتفع نباشند.»

مدیرعامل جمعیت امام علی(ع) در خصوص برنامه‌ای که این جمعیت در حوزه کارآفرینی در منطقه بلوچستان دارد می‌گوید: «در حال حاضر به دنبال این هستیم که عرضه و تقاضا را با هم مرتبط کنیم و در واقع طراحی محصول انجام دهیم تا صنعتگران بتوانند محصول‌شان را در بازار شهرهای بزرگ مثل تهران ارایه کنند. در عین حال این منطقه ظرفیت‌هایی دارد که اگر کسی حاضر به سرمایه‌گذاری در آنها شود می‌تواند موجب رونق اقتصادی در منطقه شود. به طور مثال ظرفیت‌های گردشگری که در این منطقه وجود دارد یا موضوع تولید و عرضه خرما در این منطقه که هنوز به شکل سنتی انجام می‌شود.

می‌توان با حمایت و برنامه‌ریزی زمینه اشتغال افراد بسیاری را در این منطقه در این حوزه‌ها ایجاد کرد. کاری که جمعیت می‌تواند انجام دهد تسهیل‌گری است، چرا که جذب سرمایه‌گذار نیاز به مقدمات و تخصص در زمینه معرفی محصول دارد که شاید افراد این مناطق به واسطه عدم دسترسی به مرکز این امکان را نداشته باشند که اقدامی در این زمینه انجام دهند. ما می‌توانیم با کمک متخصصینی که با جمعیت همکاری دارند، این روند را تسهیل کنیم و در نهایت افراد بومی همان مناطق کار را مدیریت خواهند کرد. به موازات این فعالیت‌ها حمایت‌هایی هم از فعالیت‌های زودبازده مثل سفالگری و کوزه‌گری و حصیربافی صورت می‌گیرد.»

اعضا جمعیت امام علی‌(ع) این روزها در حال آماده‌سازی مقدمات برگزاری آیین کوچه‌گردان عاشق هستند. کوچه‌گردان عاشق در شب‌های قدر و با توزیع کیسه‌های آذوقه بین مردم حاشیه‌نشین و نیازمند برگزار می‌شود، به گفته مدیرعامل جمعیت امام علی(ع): «در طرح کوچه‌گردان امسال نزدیک به ١٠ هزار خانواده در مناطق حاشیه‌نشین سراسر کشور شناسایی شده‌اند. که در شب‌های قدر به طور همزمان توزیع کیسه‌های آذوقه بین آنها صورت می‌گیرد. اما این تمام فعالیت ما نیست، در طول سال هم اعضای جمعیت به این مناطق مراجعه می‌کنند و ما امید این را داریم که بتوانیم با برگزاری طرح کوچه‌گردان عاشق در مناطقی کمتر شناخته‌شده‌ای که ظرفیت‌هایی در حوزه اشتغال دارند، آغازگر برنامه‌های کارآفرینی در این مناطق باشیم.»

فرماندار قصر قند: سوزن‌دوزی در سیستان و بلوچستان معادل چاه‌های نفت خوزستان است، به شرط اینکه مدیریت خوبی برای تولید و عرضه آن وجود داشته باشد. در این منطقه اگر قرار به سرمایه‌گذاری برای موضوع کارآفرینی باشد، سوزن‌دوزی بهترین گزینه است چون همه خانم‌ها این هنر را بلدند.

دفتر نمایندگی جمعیت امام علی(ع) در منطقه قصرقند، سوزن‌دوزی، سفالگری، حصیربافی، تولید ترشی انبه، گردشگری و… را زمینه‌ساز کسب درآمد برای مردمی کند که کم‌آبی‌ها سرمایه‌ای برای‌شان باقی نگذاشته است.

مدیرعامل جمعیت امام علی(ع): به دنبال این هستیم که عرضه و تقاضا را با هم مرتبط کنیم و در واقع طراحی محصول انجام دهیم تا صنعتگران بتوانند محصول‌شان را در بازار شهرهای بزرگ مثل تهران ارایه کنند. این منطقه ظرفیت‌هایی دارد که اگر کسی حاضر به سرمایه‌گذاری در آنها شود می‌تواند موجب رونق اقتصادی در منطقه شود. به طور مثال ظرفیت‌های گردشگری که در این منطقه وجود دارد یا موضوع تولید و عرضه خرما در این منطقه که هنوز به شکل سنتی انجام می‌شود.

منبع: اعتماد